प्रधानमंत्री आवास योजना (PMAV) ही भारत सरकारच्या प्रमुख निवास योजनांपैकी एक आहे, ज्यानुसार २०२२ पर्यंत सर्व शहरी आणि ग्रामीण गरीबांना साधारण निवास पुरवण्याचे प्राथमिक काम आहे. या योजनेचे तपशील आणि प्रक्रिया खालीलप्रमाणे आहे:
उद्दिष्ट (Objective):
- सर्वांसाठी निवास (Accommodation for All): मुख्य उद्दिष्ट आहे सर्व योग्य लाभार्थ्यांना साधारण निवास पुरवणे.
- समावेशी विकास (Inclusive Development): महिलांची, आर्थिक अशक्त प्रमाणे, आणि मर्जिनल वर्गांचे या निवास विकास प्रक्रियेत सहभागी देणे.
- झोपडपट्टी पुनर्निर्माण (Slum Reconstruction): पक्का घरांना सुरुवातीला सुविधांसह पुनर्निर्मित करणे.
पीएमएव्हीचे घटक (Components of PMAV):
- स्थानिक स्थितीत पुनर्निर्माण (Reconstruction in local condition): अस्तित्वातील झोपडपट्टींचे पुनर्निर्माण पुक्का घरांसह पुरवणे आणि आधारशिक्षा सुविधांसह.
- क्रेडिट-लिंक्ड सब्सिडी योजना (Credit-Linked Subsidy Scheme) : ईडब्ल्यूएस / एलआयजी / एमआयजी वर्गांसाठी घराच्या कर्जावर व्याज सब्सिडी प्रदान करणे, निवास अधिक साधारण करण्यासाठी.
- सानगटवणूकातील स्वतंत्रता आणि सानगटवणूक (Freedom of Association and Association): लोकसेवा आणि खासगी सेक्टरशी सायंकालीन साथदानी करून साधारण निवास योजनांची विकास.
- लाभार्थ्यांसाठी निर्मिती अथवा निर्माण (Creation or Creation for Beneficiaries): बीएलसी आणि एएचपी घटकांसाठी, लाभार्थ्यांना निवास निर्माण किंवा पुनर्निर्मितीसाठी आर्थिक सहाय्य प्रदान केला जातो.
- सब्सिडी वितरण (Distribution of Subsidy): सीएलएसएस (CLSS) लाभार्थ्यांसाठी, व्याज सब्सिडी प्रत्यक्षपणे रक्षेत्रातील खात्यात क्रेडिट केली जाते.
- निगराणी आणि मूल्यांकन (Monitoring and Evaluation): योजनेच्या प्रभावी क्रियान्वयनासाठी नियमित निगराणी आणि मूल्यांकन केले जाते आणि कोणत्याही काळानंतर उत्पन्न अडचणींवर परिणाम केले जाते.
नियमावली (Regulations):
- आर्थिक अशक्त प्रमाणे (ईडब्ल्यूएस): वार्षिक उत्पन्न ते ₹३ लाख. (Annual income up to ₹3 lakh.)
- लोअ इनकम ग्रुप (एलआयजी): ₹३ लाख आणि ₹६ लाख यापर्यंत. (Up to ₹3 lakh and ₹6 lakh.)
- मध्यम आय ग्रुप (एमआयजी-I आणि एमआयजी-II): ₹६ लाख आणि ₹१२ लाख (₹6 lakh and ₹12 lakh) (एमआयजी-I) किंवा ₹१२ लाख आणि ₹१८ लाख (₹12 lakh and ₹18 lakh) (एमआयजी-II) प्रति वर्षांतील घरदारांची आय.
- संख्यालेल्या समुदायांवर विशेष प्रकार(Special focus on enumerated communities) : अल्पसंख्यक समुदायांच्या लाभार्थ्यांना विशेष लक्ष देणे.
प्रक्रिया (Procedure):
- अर्ज (Application): योजनेसाठी योग्य व्यक्ती निश्चित कानूनी पद्धतीने अर्ज करू शकतात, ज्यामध्ये ऑनलाइन पोर्टल (Online portal), साधारण सेवा केंद्र ((CSC), किंवा संबंधित सरकारी कार्यालय असू शकतात.
- सत्यापन (Verification): प्राधिकरणांनी आय मानके आणि इतर मापदंडांच्या आधारे अर्जदारांची पात्रता सत्यापित करतात.
- पुढील वितरण (Further distribution): एकदा सत्यापित केल्यावर, लाभार्थ्यांना घर वितरणे किंवा निवासाच्या निर्माणासाठी आर्थिक सहाय्य प्रदान केला जातो.
निर्माण / पुनर्निर्माण (Construction / Reconstruction): बीएलसी आणि एएचपी घटकांसाठी, लाभार्थ्यांना आर्थिक सहाय्य निवासाच्या निर्मितीसाठी किंवा पुनर्निर्माण करण्यासाठी वापरला जाऊ शकतो. आयएसएसआरअंतर्गत, झोपडपट्टींचे पुनर्निर्माण प्रकल्प कार्यान्वित केले जातात.
- सब्सिडी वितरण (Distribution of Subsidy): सीएलएसएस लाभार्थ्यांसाठी, व्याज सब्सिडी संलग्न आस्तांवर व्याज सीधे क्रेडिट केले जाते.
- निगराणी आणि मूल्यांकन (Monitoring and Evaluation) : प्रभावी क्रियान्वयनाची खात्री करण्यासाठी संचालित निगराणी आणि मूल्यांकन केले जाते आणि कोणत्याही काळानंतर उत्पन्न अडचणींवर परिणाम केले जाते.
निष्कर्ष (Conclusion):
प्रधानमंत्री आवास योजनेचा उद्दीष्ट (Objective) भारतातील निवास स्थिती बदलणे आहे, अनुकूल आणि स्थायी निवास समाधानांच्या प्राथमिकतेने सर्व पात्र लाभार्थ्यांना प्रदान करणे. तो विविध घटकांच्या माध्यमातून कार्य करतो, ज्यामध्ये विविध समुदायांच्या क्षेत्रातील विकासाच्या आणि सामावेशी विकासाच्या महत्त्वाची व्याख्या आहे.
