Sant Dnyaneshwar संत ज्ञानेश्वर हे केवळ संत नव्हते… ते वारकरी संप्रदायाचं हृदय होते, आणि मराठी संस्कृतीचा आत्मा. त्यांच्या जीवनातील प्रत्येक क्षण हा ज्ञान, भक्ती आणि समर्पणाने ओतप्रोत होता. त्यांचे विचार, शब्द आणि अभंग आजही वारकऱ्यांच्या ओठांवर गातात – पंढरपूरच्या रस्त्यांवरून चालताना, पायात चाळ, हृदयात भक्ती आणि मनात ‘माऊली’!
Sant Dnyaneshwar’s contributions have profoundly shaped Marathi literature and identity. His work, the Dnyaneshwari, brought complex Sanskrit scriptures to the common people in their native tongue, fostering a sense of pride and cultural unity. His abhangas, rich in emotion and devotion, continue to resonate in the hearts of Marathi-speaking communities, reinforcing a shared heritage that transcends generations.
Table of Contents
Sant Dnyaneshwar is not just a revered saint; he is the heartbeat of the Varkari Sampradaya. For countless devotees, his teachings are not merely philosophical discourses but lived experiences that guide their daily lives. The annual Pandharpur Wari pilgrimage, where lakhs of Varkaris walk for days singing abhangas, is a testament to their unwavering devotion. This journey is more than a physical trek; it’s a spiritual odyssey that embodies the collective faith and unity of the community.
🙏 प्रस्तावना
“जेथून जिथं काहीही नाही, तिथून उगम घेतो एक प्रकाश – ज्ञानाचा, प्रेमाचा, आणि समत्वाचा!”
( Sant Dnyaneshwar ) संत ज्ञानेश्वर हे १३ व्या शतकातील प्रसिद्ध संत आणि कवी (poet) होते. संत ज्ञानेश्वरांना ज्ञानदेव, किंवा माऊली म्हणूनही ओळखले जाते. ज्ञानेश्वर हे भागवत संप्रदायाचे योगी व तत्त्वज्ञ होते. ज्ञानेश्वरांचा जन्म आपेगाव येथे बाराव्या शतकात झाला. आपेगाव हे छत्रपती संभाजीनगर जिल्ह्यातिल पैठणजवळ गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले छोटे गाव आहे.त्यांच्या वडिलांचे नाव विठ्ठलपंत कुलकर्णी. त्यांच्या आई रुक्मिणीबाई या होत. सोपानदेव व मुक्ताबाई ही ज्ञानेश्वरांची धाकटी भावंडे व निवृत्तिनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे थोरले बंधू.
या वेदनेतूनही ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानाचा प्रकाश देणारी ‘ज्ञानेश्वरी’ आणि ‘अमृतानुभव’ ही ग्रंथं लिहिली.
ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात संन्यासी होते. ज्ञानेश्वरांचे वडीलांनी संन्यास घेतला व ते काशीला गेले. त्यांचा गुरूंना ते विवाहित असल्याचे समजल्यावर गुरूंनी त्यांना परत घराकडे पाठवले. त्यांच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केला. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रेसाठी आळंदी येथे मुक्कामी येऊन तेथेच स्थायिक झाले. त्याकाळी संन्यास्याची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले. परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना दिवस काढावे लागले. आळंदीच्या ब्राह्मणांनी ज्ञानेश्वर व त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्यासाठी नकार दिला. त्यावर विठ्ठलपंतांनी उपाय काय असे धर्मशास्त्रींना विचारले. धर्मशास्त्रींनी त्यावर देहदंडाची शिक्षा आहे असे सांगितले. मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये व त्यांचे भविष्यात भले व्हावे यासाठी विठ्ठलपंतानी व रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून प्रायश्चित्त घेतले.
ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या भावंडांना आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतरही लोकांकडून फार त्रास दिला गेला. अन्न आणि पाणी यासारख्या मूलभूत गोष्टी त्यांना नाकारण्यात आल्या. पुढे ही भावंडे पैठणला गेली आणि तेथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. भिक्षा मागून ते आपला जीवन जगत असत. भिक्षा मागणाऱ्या या भाऊ बहिणींची बुद्धी व शास्त्र ज्ञान पाहून पैठणमधील ब्राह्मण दुःखी होत असत. आईवडिलांच्या अपराधाचे दंड मुलांना देणे अन्याय पूर्ण आहे अशा त्यांनी विचार केला. 1288 साली पैठणमधील ब्राह्मणांनी या चार भावंडांना समाजात पुन्हा स्वीकारले. आणि मग सुरु झाली एक अनंत वारी – प्रेम, श्रद्धा, आणि समत्वाची.
फक्त १६ वर्षांच्या (16 Years) लहान आयुष्यात त्यांनी ज्ञानेश्वरी आणि अमृतानुभव या ग्रंथांची रचना केली.या मराठी भाषेतील सर्वात जुन्या असलेल्या साहित्यकृती आहेत आणि यांची रचना मराठी साहित्यातील मैलाच्या मानल्या जातात. त्यांनी अनेक संत-कवींना प्रेरणा दिली आणि ते महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील वारकरी भक्ती परंपरेचे संस्थापक आहेत. तत्त्वज्ञान व अध्यात्मविषयक विचार मराठीतूनही व्यक्त करता येऊ शकतात असा विश्वास आपल्या ग्रंथकर्तृत्वातून संत ज्ञानेश्वरांनी निर्माण केला. त्यांच्यामुळे आध्यात्मिक प्रेरणा समाजातील सर्व थरांतील लोकांना मिळाली.
ज्ञानेश्वरांनी अमृतानुभव लिहिल्यानंतर ही भावंडे पंढरपूरला गेली. पंढरपूरला गेल्यानंतर त्यांची भेट नामदेवांसोबत झाली, व ते ज्ञानेश्वरांचे जवळचे मित्र बनले. ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांनी भारतभरातील विविध पवित्र तीर्थक्षेत्रांची यात्रा केली आणि तिथे त्यांनी अनेक लोकांना वारकरी संप्रदायात दीक्षा दिली.
ज्ञानेश्वर आणि नामदेव यांना मेजवानी पंढरपूरला परतल्यावर देऊन सन्मानित करण्यात आले. मेजवानीच्या नंतर ज्ञानेश्वरांनी संजीवन समाधीमध्ये जाण्याची इच्छा व्यक्त केली संजीवन समाधीबद्दल, ज्ञानेश्वरांनी स्वतः उच्च जागरूकता आणि विद्युत चुंबकीय किरणोत्सर्गाच्या रूपात प्रकाश किंवा शुद्ध ऊर्जा यांच्यातील संबंधांबद्दल जोरदारपणे सांगितले आहे.संत ज्ञानेश्वरांनी इ.स. १२९६ मध्ये आळंदी येथे संजीवन समाधी घेतली. कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या १३ व्या दिवशी, आळंदी येथे ज्ञानेश्वर महाराजांनी तेव्हा एकवीस वर्षांचे असताना संजीवन समाधीत प्रवेश केला त्यांची समाधी आळंदीतील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात आहे.
( Sant Dnyaneshwar ) ज्ञानेश्वर महाराज हे अजूनही जिवंत आहेत असा अनेक वारकरी भक्तांचा विश्वास आहे.
📜 संत ज्ञानेश्वर यांचे जीवन (A Glimpse into Life of Sant Dnyaneshwar )
| घटक | माहिती |
|---|---|
| जन्म | इ.स. 1275, आपेगाव (पैठणजवळ) |
| माता-पिता | विठ्ठलपंत व रुक्मिणी |
| भावंडं | निवृत्तिनाथ, सोपान, मुक्ताई |
| समाधी स्थान | आलंदी, पुणे |
अगदी लहान वयातच त्यांनी “ज्ञानेश्वरी” सारखा अद्वितीय ग्रंथ लिहिला आणि अवघ्या महाराष्ट्राला भगवद्गीतेचं गोड, समर्पक रूप दिलं.
🕊️ संत ज्ञानेश्वरांचे बालपण – एक भावनिक संघर्ष
ज्ञानेश्वर माऊलींचं बालपण हे केवळ विद्वत्तेचं नव्हे, तर त्यागाचं आणि दु:खाचं प्रतीक आहे. त्यांच्या वडिलांनी एकदा संन्यास घेतल्यावर परत येणं समाजाने पचवलं नाही. त्यामुळे समाजाने संपूर्ण कुटुंबाला वाळीत टाकलं. लहान ज्ञानेश्वर, निवृत्तिनाथ, सोपान आणि मुक्ताई यांना गावाने नाकारलं.
🧎♂️ “आईवडिलांनी आपल्या मुलांसाठी प्रायश्चित्त म्हणून देहत्याग केला – ही गोष्ट ऐकताना डोळ्यांत पाणी येतं!”
ही चारही भावंडं पैठणला गेली आणि तिथं त्यांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. शेवटी समाजाने त्यांना पुन्हा स्वीकारलं – ही पुनःस्वीकृती म्हणजेच समाजप्रबोधनाचं पहिलं पाऊल होतं.
📘 अभंग, ज्ञानेश्वरी आणि अमृतानुभव – एक आध्यात्मिक खजिना (Spiritual Treasure Explained Simply)
संत ज्ञानेश्वर माऊलींची तीन अनमोल रत्नं म्हणजे – 👉 अभंग, 👉 ज्ञानेश्वरी, आणि 👉 अमृतानुभव
🟠 1. अभंग म्हणजे काय?
“अभंग” म्हणजे न तुटणारा! संत ज्ञानेश्वरांनी रचलेले अभंग हे भक्तीने भरलेले गाणं असतं, जे वारकरी प्रेमाने गातात.
उदा: “पंढरीनाथा रखुमाईवर, अनंता तुझं दर्शन पाहे…”
या ओळींमध्ये प्रेम, श्रद्धा, आणि भगवंताशी नातं दिसतं. लहान मुलांनाही हे गाणं गाता येतं – कारण ते सरळ, सुंदर आणि हृदयाला भिडणारं असतं.
🔵 2. ज्ञानेश्वरी म्हणजे काय?
“ज्ञानेश्वरी” ही भगवद्गीतेची मराठीतील गोड भाष्य आहे. पूर्वी गीता संस्कृतमध्ये होती, सामान्य लोकांना समजत नव्हती.
माऊली म्हणाले – ज्ञान सर्वांसाठी आहे!
त्यांनी ती गीता प्रेमाने, उदाहरणांद्वारे, गोड मराठीत लिहिली – म्हणजे गावातला शेतकरी, शिक्षक, आई, लहान मूल… सगळ्यांनाच ती समजावी.
📌 विशेष:
ज्ञानेश्वरी केवळ १६ व्या वर्षी लिहिली गेली होती! एवढ्या लहान वयात इतकी गूढ, विद्वत्तापूर्ण आणि प्रेमळ भाषा लिहिणं – हे खरोखरच अद्भुत आहे.
🟢 3. अमृतानुभव म्हणजे काय?
“अमृतानुभव” म्हणजे – अमृतासारखा अनुभव. ही एक सुंदर आध्यात्मिक पुस्तक आहे ज्यात ज्ञानेश्वरांनी आत्मा म्हणजे काय, आपण कोण, जगणं म्हणजे काय हे स्वतःच्या शब्दांत सांगितलं आहे.
माऊली सांगतात – देव कुठे दूर नाही. तो आपल्यातच आहे. हसण्यात, प्रेमात, सेवेच्या भावना मध्ये आहे.
👣 वारकरी संप्रदाय आणि संत ज्ञानेश्वर – इतिहास, भावना आणि संस्कृतीचा संगम
“वारी” म्हणजे पंढरपूरला पायी चालत जाणं – पायी चालणारे भक्त = वारकरी
संत ज्ञानेश्वरांनीच या वारीच्या रचनेला भावनेची दिशा दिली.
🕰 Sant Dnyaneshwar – इतिहास आणि संस्कृती
- संत ज्ञानेश्वरांच्या पालखीचा उगम – इ.स. १६८५ पासून वारीतून चालते
- त्यांच्या पालखीला हजारो वारकरी भक्त पायी चालत पंढरपूरला नेतात
- यामध्ये लहान मुलं, आजी-आजोबा, शिक्षक, शेतकरी – सगळे “माऊली”च्या नावाने एकत्र येतात
💛 भावना
वारीत चालताना वाटतं – आपण एकटे नाही. आपल्यासोबत माऊली आहे, विठ्ठल आहे.
पालखीत ज्ञानेश्वरांची पवित्र मूर्ती, त्यांची पादुका असतात. वाटेत कीर्तनं, अभंग, हरिपाठ… आणि मनाला शांती!
ही चाल म्हणजे शरीराची तपश्चर्या आणि मनाची भक्ती.
✨ मराठी संस्कृतीतील संत ज्ञानेश्वरांचे स्थान – एक भावनिक बंध
संत ज्ञानेश्वर माऊलींचं स्थान हे फक्त धर्मात नाही, ते आपल्या माणुसकीच्या संस्कृतीत आहे.
🌸 का खास आहेत ते आपल्या मराठी माणसासाठी?
- त्यांनी मराठी भाषेला आध्यात्मिक प्रतिष्ठा दिली
- त्यांनी भगवंताकडे जाण्याचा मार्ग सामान्य माणसालाही समजेल असं करून दाखवलं
- त्यांनी समत्वाचा संदेश दिला – जात, धर्म, वर्ग… सगळ्यांतून “आपण एकच आहोत” हे सांगितलं
“देह पंढरी, जीव विठोबा – मग शोधायला कुठे जायचं?”
आज आपण जिथेही जातो – शाळा, घरी, कीर्तनात, किंवा समाजकार्य करताना – आपल्याला संत ज्ञानेश्वरांची शिकवण आपोआप सोबत असते.
🌄 संजीवन समाधी – एक रहस्य, एक श्रद्धा
संत ज्ञानेश्वर माऊलींनी फक्त २१ व्या वर्षी संजीवन समाधी घेतली. ते म्हणाले होते – “मी देह ठेवतो, पण प्रकाशरूपात राहीन.”
📍 आळंदी येथे कार्तिक वद्य त्रयोदशीला माऊली समाधीत गेले.
आजही लाखो वारकरी – वय ७ ते ७० – दरवर्षी त्या समाधीस्थळावर नतमस्तक होतात. अनेकांच्या मते ( Sant Dnyaneshwar ) माऊली अजूनही तिथे आहेत – प्रकाशरूपात, आपल्या अव्यक्त ऊर्जेत.
🕊️ हे केवळ समाधी नाही – हे विश्वासाचं स्थान आहे, श्रद्धेचा शिखर आहे.
हा लेख सेव्ह करा & शेअर करा! नवीन अपडेटसाठी सबस्क्राईब करा!
| www.CultureMarathi.com वर newsletter subscribe करा आणि new blogs साठी connected राहा! मराठी संस्कृतीची महिती आपल्या मित्र-परिवारासोबत शेअर करा आणि आपल्या संस्कृतीची परंपरा जपण्यासाठी योगदान द्या!” |
| https://www.CultureMarathi.com |
| https://www.facebook.com/CultureMarathi1 |
| https://www.instagram.com/culturemarathi1/ |
